A letter to my students

Chào các em,

Thư này, cùng những files kèm theo, là định gửi cho con gái thầyđang hoc ở Thụy Sĩ - nó đi từ giữa lớp Tám, nay đã học xong năm thứ nhất đại học - nhưng nghĩ thế nào, thầy quyết định gửi cho cả các em, những người thầy thực sự coi như con. Thầy gần 60 rồi chứ không phải 45 như vẫn đùa đâu. Thỉnh thoảng thầy gửi cho con gái những bức thư dài đầy tính giáo huấn kiểu này. Chắc nó không thích, nhưng bố mẹ lo cho con thành người thì cứ phải nói. Mà không phải một lần. Em nào không thích thì thầy xin lỗi.

Tối qua, lại không ngủ được (do làm việc nhiều và cả do mấy hôm nay đang ốm), thầy nằm trằn trọc, tự nhiên thấy mình thật yếu đuối, thật cô đơn một mình trong ngôi nhà ba tầng, 150 mét vuông. Yếu đến mức tưởng một đứa bé cũng có thể đánh gục thầy được, một người 86 kg, hầu như chưa biết đau ốm là gì. Rồi tự nhiên thấy thương mình. Không có tuổi thơ vì phải chăn trâu, cắt cỏ và luôn nghĩ đến cái đói triền miên. Không có tuổi xuân vì học không ngừng nghỉ, làm việc không ngừng nghỉ. Không có tình yêu vì về nước tháng Năm năm 1974, thầy ngồi ở Thư viện Quốc gia một mạch đến tháng Giêng 1988 đứng dậy, và lấy vợ, sau khi làm quen đúng ba tháng. Không có tuổi trung niên, không bạn bè vì lại làm việc, làm việc và làm việc. Không hiểu liệu có tuổi già không. Nếu có nó sẽ thế này: Thầy thôi dạy học, ngừng đọc sách, ngừng viết , sẽ đi khắp nước, nghỉ ngơi, thưởng ngoạn cảnh thiên như ông Phạm Lãi xưa bên Tàu chu du vùng Ngũ Hồ sau khi đã giúp xong việc lớn cho nước Việt. Các em thấy thế có được không? Poor me!

Vậy là tối qua, như thường lệ, thầy thấy cần nạp năng lượng cho mình, tức là đọc, nghiền ngẫm lời hay của người xưa. Chỉ khác lần này không đọc "Tứ Thư" (the Four Books) của Khổng Tử, mà lại đọc thơ cổ Ba Tư. Hôm nay thầy chọn gửi cho con gái và cho các em một trong những cái vừa đoc. Cũng do thầy dịch cách đây khoảng hai, ba chục năm, cái thời còn tự hành xác ở Thư Viện. Tin hay không thì tùy, chứ bao giờ đọc xong các tác giả cổ điển vĩ đại, thầy cũng thấy khỏe ra, lại yêu đời, lại "coong coong", muốn sống, muốn được hy sinh vì người khác (thì đã bảo thầy là một tấm lòng cao cả! sic!) Đó là phần "Những Lời Kim Cương" (The Diamond Words) của FIRDAWSI, nhà thơ vĩ đại Ba Tư cách đây cả nghìn năm (Nay là Iran). Ông này dành 35 năm viết cuốn "Truyện các vua" (Shash-name), mấy trăm nghìn dòng, vua hứa thưởng một dòng một đồng tiền bạc, thế mà viết xong vua quỵt, ông phải chết già trong cảnh nghèo đói. (Đừng em nào bắt chước thầy đi vào con đường văn học nhé. Mà chắc có muốn cũng không được đâu. Khó lắm. Khổ lắm. Bạc bẽo lắm!) Thú thật, thầy không bao giờ hết ngạc nhiên vì sự uyên thâm của người Ba Tư cổ đại nói riêng và Phương Đông nói chung.

Thầy biết các em bây giờ rất bận, cả bận thật lẫn bận vờ. nhưng hãy tranh thủ đọc. Đọc chậm, nghiền ngẫm, và quan trong nhất là phải chiêm nghiệm vào cuộc sống của mình. Không có gì mới, toàn những điều cũ xưa như trái đất này. Chính những điều cũ xưa, tức là những điều đơn giản được thời gian chắt lọc nên thành vĩ đại, lại thường bị người ta bỏ qua. Thật tiếc. Các em hãy đọc để tự nhắc nhở mình, tức là làm cái việc đầu tiên Khổng Tử dạy - TU THÂN. Với các em, đó là học cho giỏi, luôn nhắc mình là người tử tế và sống theo sự nhắc nhở đó. Không nói dối, không vượt đèn đỏ, không ghen tị với người khác, không sống vượt khả năng mình. Không thề. Cứ lặng lẽ mà phục vụ, được bao nhiêu thì được, thề mà không làm không phải là người tử tế. Tiếp đến là TỀ GIA, tức thương yêu bố mẹ, anh em, chú bác. Yêu vợ chồng. Thỉnh thoảng hãy tự hỏi mình tuần này đã gọi điện hay viết thư cho bố mẹ chưa (không kể gọi để xin tiền). Không có TU THÂN, TỀ GIA thì không thể có bước thứ ba TRỊ QUỐC, theo nghĩa hẹp là đi làm, phục vụ đất nước. Với chúng ta, không cần bước cuối cùng là BÌNH THIÊN HẠ.

Lý tưởng cao nhất của các em là đọc nhiều sách, sống khỏe mạnh, lành mạnh; luôn phấn đấu vươn lên thành người giỏi, kiếm được nhiều tiền một cách chính đáng, làm việc tốt, giỏi tiếng Anh để khỏi xấu hổ với thế giới. Bằng cách ấy, các em sẽ góp phần đưa đất nước mình thoát khỏi nghèo đói, lạc hậu, giả dối và tham nhũng. Tương lai trước mắt đất nước chúng ta đang nằm trong tay các em. Các em hãy gỡ lại quãng thời gian chúng ta để mất. Các hiện tượng tiêu cực trong xã hội và trong thanh niên các em hiện nay là do lỗi thế hệ thầy. Thế hệ thầy chưa gương mẫu, đạo đức giả, phạm nhiều sai lầm, không biết giáo dục con cháu một cách đúng đắn. Là một người của thế hệ cũ, thầy xin lỗi con thầy và các em. Đừng tự hào về đất nước mình. mặc dù có cái để tự hào. Tốt hơn nên bắt chước người Nhật sau chiến tranh cắn răng làm việc để trở thành cường quốc như ngày nay. Cứ oang oang khoe mình mà mình thì cái gì cũng yếu kém, nghe kinh lắm, thảo mai lắm. Lần nữa, đó không phải là cách cư xử của người tử tế. Thơ cổ Ba Tư còn nhiều tác giả nữa rất hay, nếu cần thầy gửi cho các em sau. Tự nhiên thầy hứng, đang "tớn lên" muốn dịch thêm một tập nữa của mảng thơ này. Đó là lý do có thể sắp tới thầy sẽ sang Iran một tuần để lấy không khí và tài liệu. Khi nào xong, thầy sẽ bổ sung tập thơ này vào danh sách 100 cuốn sách để đọc thành người (tạm thời thầy đưa cho các em danh sách 50 cuốn. Đọc đến đâu rồi?) Bắt chước Nguyễn Văn Trỗi, hãy nhớ lấy lời tôi: Sách là ánh sáng. Xa sách là các em đang vô tình rơi vào bóng tối, có thể còn tồi tệ hơn. Không phải thầy bị khổ do suốt đời vất vả, già đi, nhòe mắt vì đọc sách mà thầy muốn các em cùng khổ đâu. Nói chúng con người chủ yếu học qua sách vở chứ không phải qua các lời khuyên, nhắc nhủ, lại càng không phải qua khẩu hiệu.

Thầy còn có nhiều điều khuyên, có thể nói là dạy các em. Hãy đọc truyện của thầy. Mỗi truyện là một bài học đấy. Lỗ Tấn vốn là bác sĩ, nhưng ông chuyển thành nhà văn để cùng một lúc chữa được bệnh cho nhiều người. Dẫu không vĩ đại như Lỗ Tấn nhưng thầy cũng có mong muốn như ông. Ước mơ duy nhất của thầy là trở thành nhạc sĩ sáng tác nhạc cổ điển.

Dài quá rồi nhỉ? Xin lỗi. Thỉnh thoảng thầy lại rơi vào những tình huống ủy mị thế này đấy. Nói thì buồn cười, nhưng thầy không mạnh mẽ như các em tưởng đâu. Đôi khi đọc sách, xem phim, mủi lòng lại khóc thút thít như một mụ đàn bà. Cả khi đọc truyện thầy viết nữa. Hay quá, cảm động quá mà khóc. Không tin à? Thí dụ mỗi lần đọc "Những Cô gái áo trắng", thầy vẫn rơm rớm nước mắt đấy. Hay thầy gửi truyện ấy các em đọc thử xem có khóc không nhé? Ai không khóc chắc da hơi bị dày.

Có nhiều lời chúc lắm, nhưng trước mắt thầy chúc các em hãy chăm chỉ đọc sách và luôn cố là người tử tế. Thầy đọc sách thánh hiền nhiều lắm, luôn răn nhắc mình, nhưng không phải lúc nào cũng làm được. Tuy nhiên, sự nhắc nhở ấy vẫn có lợi, nó giúp kìm hãm cái xấu. Như tôn giáo nhắc người ta làm việc thiện. Các em hãy nên tin có trời phật. Đó không phải mê tín mà là sự phong phú của thế giới tâm hồn. Chỉ những kẻ vô học, kiêu ngạo mới không tin tin gì cả.
Your caring Teacher Tân.

PHIĐÔUXI

Tên đầy đủ là Abukhankasima Phiđôuxi, nhà thơ Ba Tư vĩ đại, tiểu sử không rõ và thường được bao bọc bởi nhiều huyền thoại. Ông sinh ở một làng nhỏ gần thành phố Tys, khoảng từ năm 932 đến 935., trong gia đình một chủ đất người Iran không giàu có lắm. Người ta hoàn toàn không biết gì về tuổi thơ và tuổi trưởng thành của ông, nhưng có lẽ ông được học ở những trường tốt nhất thời đó. Ông am hiểu vaă hoc Ả Rập và Ba Tư, đặc biệt quan tâm đến lịch sưửnước nhà, điều sau này giúp ông viết tác phẩm vĩ đại nhất của mình và cũng là của cả nền thơ ca đất nước - Truyện các vua" (Shakh Nameh), một bộ sử bằng thơ hàng nghìn trang các đời vua B Tư trong nhiều trăm năm. Ông dành 30 năm để viết nó. Tương truyên vua Mahmud hưa sẽ hậu thưởng cho ông khi viết xong, nhưng vua đã nuốt lời, chỉ cho ông một túi bạc. Ông chia đôi số bạc này cho người hầu của vua và tên đầy tớ của mình rồi trở về quê hương và chết ở đấy trong cảnh nghèo nàn và ít người biết tới. Sau này người ta dựng tượng và lăng thờ cúng ông ở thành phố Tys.

NHỮNG LỜI KIM CƯƠNG

Ai có học sẽ thành người mạnh mẽ.

Nhờ có học mà người già thành trẻ.

Ai một làn nếm trí thức, suốt đời

Sẽ thấy mình hạnh phúc, muốn làm người.

Phải tôn trọng bình yên và sự thật.

Đã là người, đừng làm như súc vật.

Anh được gọi là người, xin chớ quên

Đó là danh hiệu quí, dẫu sang hèn.

Trong vạn vật, con người là tuyệt mỹ,

Chính vì người có lương tâm, biết nghĩ.

Ai bất nhân, gây điều ác cho đời,

Dẫu là người nhưng vẫn chưa là người.

Ai tăm tối, trong lòng luôn vẩn đục,

Sống suốt đời không bao giờ hạnh phúc.

Ai tham lam, luôn mưu lợi làm giàu,

Tưởng mình giàu nhưng thực ra không giàu.

Hãy giúp đỡ có người gặp nạn,

Giúp bằng việc mình làm, không phải phán.

Đừng dẫm bẹp con kiến dưới chân mình.

Nó ham sống cũng chẳng kém gì anh.

Ham quyền lực, anh quyết tâm phấn đấu,

Rồi tay anh sẽ có ngày dính máu.

Anh bị giết, hoặc anh giết người ta -

Chẳng hay gì việc ấy, hãy tránh xa.

Bản thân tôi, quí tình người, tình bạn,

Luôn cố sống trong hòa bình, thanh thản.

* * *

Con cái chính là món quà quí nhất.

Quí hơn cả những gì ta quí nhất.

Không có gì gần gũi bằng con -

Là niềm vui, là chỗ dựa tâm hồn.

Chết là cái dành chung cho tất cả -

Nghèo hay giàu, thấp hèn hay danh giá.

Ta được đưa vào đời trong một giây,

Và cũng thế ta ra khỏi đời này.

Khi thần chết đã công bằng nhường ấy,

Thì sao ta phải khóc buồn như vây?

Sớm hoặc muộn rồi ai cũng ra đi,

Nhưng quan trọng - ta để lại cái gì?

Những điều tốt, tiếng thơm anh để lại

Muôn đời sau sẽ vẫn còn mãi mãi.

* * *

Khi còn trẻ phải bắt mình lao động -

Cái làm người thông minh, yêu cuộc sống.

Không có gì chóng hủy hoại cuộc đời

Bằng nhàn rỗi và bản thân cái lười.

Hãy lao động, hãy nếm mùi nặng nhọc.

Hãy cười vui, và nếu cần, hãy khóc.

Phải có đích, phải biết mình muốn gì.

Cứ thẳng đường đã chọn bước chân đi.

Không được tự biến mình thành củi mục

Để cơn gió rất dễ dàng bẻ gục.

Sống ở đời, ai dũng cảm, thông minh

Dẫu khó khăn, vẫn làm chủ đời mình.

Và cả trong hiểm nguy hay bất hạnh

Cũng rút được những điều sau nên tránh.

* * *

Suy cho cùng, cái quí nhất trên đời

Là trung thực và nói lời giữ lời.

Anh thực sự chẳng có gì lo lắng

Nếu anh sáng với tấm lòng ngay thẳng.

Vì con đường giả dối trước hoặc sau

Sẽ dẫn anh tới nước mắt, buồn đau.

Khi cái tốt, điều hay anh học hỏi,

Nghĩa là anh đang tránh xa tội lỗi.

Đừng làm đau những người thân của anh.

Đừng gây ác với những người hiền lành.

Anh làm bẩn dòng suối trong, chắc chắn

Tâm hồn anh cũng trở thành vấy bẩn.

Anh đào hố chôn người, rồi có ngày

Bản thân anh sẽ rơi vào hố này.

Tôi thành thật không mong anh điều ấy.

Với người khác anh cũng nên làm vậy

* * *

Muốn thanh thản, muốn thành người thông minh,

Không được để lòng tham chi phối mình.

Ai ham muốn không nhiều, không hiếu thắng,

Người ấy ít buồn lo, căng thẳng.

Chính lòng tham gây tai họa cho người.

Ai không hiểu, coi như chưa hiểu đời.

Kiếm được tiền rất khó khăn, hẳn thế,

Nhưng tiêu tiền thông minh không phải dễ.

Cứ nhìn quanh, anh sẽ thấy: nhiều tiền

Gây tai họa chẳng kém gì nghèo hèn.

Khi sung sướng hoặc khi giàu có nhất,

Cũng đừng kiêu, khinh đời hay vênh mặt.

Anh có tiền, tất nhiên, xin cứ tiêu,

Nhưng phải dành chút ít giúp người nghèo.

* * *

Hãy cứ sống chính như anh đang có,

Đừng quá vui, đừng quá buồn, đau khổ.

Đang khỏe mạnh có thể thành ốm đau,

Buồn rồi vui, vui rồi buồn thay nhau.

Chẳng ai khổ suốt đời và ngược lại,

Cũng chẳng ai được sướng vui mãi mãi.

Buồn hoặc vui cũng nhanh chóng trôi qua,

Vậy nghĩ lắm làm gì cho thêm già?

Đã có mắt, chẳng phải cần ai dạy.

Cứ nhìn quanh rồi tự mình sẽ thấy

Rằng cuộc đời rất tráo trở xưa nay,

Rằng để sống hạnh phúc ở đời này

Ta chỉ cần trời ban cho sức khỏe

Và tâm hồn luôn thảnh thơi, tươi trẻ.

* * *

Hãy thử thách người anh coi là bạn

Cả khi vui và cả khi hoạn nạn.

Người thông minh sẽ không bạn với người

Không nhất quán giữa ý nghĩ và lời.

Dẫu là bạn, nhưng một khi ngu dốt,

Thì đừng chờ ở anh ta điều tốt.

Anh, đàn ông, cần được thử thách nhiều

Qua khó khăn, công việc và tình yêu.

Lấy vợ tốt, anh là người hạnh phúc.

Vợ anh xấu, đời anh là địa ngục.

Không ngẫu nhiên có lá rách, lá lành.

Vợ thế nào còn phụ thuộc vào anh.

Con thừa hưởng ở người cha tất cả -

Từ ý chí đến tình thương, danh giá.

Con đi chệch đường tốt cha ông

Là con hư, khiến cha mẹ đau lòng.

Anh giàu sang, nhưng cuối cùng để lại

Cái quí nhất không gì bằng con cái.

Đã là con, anh phải yêu như nhau -

Gái hay trai, con út hoặc con đầu.

Không ngẫu nhiên, con thông minh, tài giỏi

Thường xuất thân từ gia đình dòng dõi.

* * *

Hãy luôn gieo những hạt giống thông minh

Vào lời nói, vào việc làm của mình.

Sự thông minh giúp anh không phạm lỗi.

Còn trí thức giúp anh không nghèo đói.

Nếu phải học một cái gì suốt đời,

Thì phải học tri thức để làm người.

Nếu số phận ban cho anh trí thức,

Anh sẽ làm chỉ những điều vừa sức.

Phải liệu cơm gắp mắm, đừng tham lam,

Đừng luyến tiếc những gì không thể làm.

* * *

Đừng mong chờ điều lành từ kẻ xấu.

Đừng hy vọng nấu thành cơm từ trấu.

Kẻ gian thề, đừng có tin, về sau

Hắn sẽ quên và nuốt lời rất mau.

Kẻ gian dối đến nhà, mau đóng cửa

Nếu không muốn bị lừa thêm lần nữa.

Có ai nhờ sư tử đói chăn dê?

Chỉ thằng ngốc mới tin thằng ngốc thề.

Kẻ thù ác nhưng thông minh, có học

Nhiều khi hơn bạn hiền mà ngu ngốc.

Người nuôi hổ bị hổ vồ có ngày -

Chính con hổ từng bế ẵm trên tay.

Người thông minh không đeo gông vào cổ,

Không tự đặt đầu mình vào miệng hổ.

Mạng sống anh là quà tặng của trời.

Anh phí phạm là có lỗi với đời.

Thi với hổ không phải là anh hùng,

Mà đơn giản anh chỉ một thằng khùng.

Gặp khó khăn đừng bao giờ dao động,

Đừng vội vàng chịu buồn hay thất vọng.

Anh chẳng làm được gì khi vội vàng.

Biết kiên nhẫn, rắn cũng bò khỏi hang.

Thường chiến thắng là những người kiên nhẵn.

Hãy bình tĩnh, đừng vội vàng tức giận.

Nhưng khi cần phải hành động, không chờ,

Vì nếu chậm là để nhỡ thời cơ.

Đừng để nhỡ việc mình vì biếng nhác -

Rất có thể không còn cơ hội khác.

Hãy hái hoa khi hoa đẹp, nếu không

Hoa sẽ tàn, có tiếc cũng bằng không.

* * *

Khi tức giận phải kiềm mình, suy nghĩ.

Đừng để bị cuốn theo, thành mất trí.

Mất kiềm chế chỉ thêm khổ cho anh.

Biết kiềm chế việc gì làm cũng thành.

Khi tức giận, ai nói gì không phải,

Đừng nổi nóng mà ôn tồn đáp lại.

Ai gieo gì sẽ gặt nấy, tất nhiên,

Anh ở hiền chắc sẽ được gặp hiền.

Người thông minh không nghe lời xúi bẩy.

Bản thân họ cũng không làm việc ấy.

Lời anh nói, dẫu là lời kim cương,

Nhưng nói nhiều thành hạt cát bình thường.

Trước khi nói phải lựa lời thật kỹ,

Và phải biết lắng nghe người tế nhị.

Bỏ ngoài tai những lời nói thấp hèn,

Tức là anh tăng giá trị anh lên.

* * *

Đã là vua, điều đầu tiên cần nhớ

Là không được làm cho dân lo sợ.

Phải cai trị bằng công lý, tình thương.

Lời dân kêu quyết không được xem thường.

Vua hay quan, cai trị dân, nhất thiết

Phải là người công tâm và liêm khiết.

Khi xét xử phải sáng suốt, thông minh.

Phải yêu dân như yêu chính con mình.

Với dân thường, phải chăm lo giúp đỡ.

Không bao giờ được giết người vô cớ.

Đừng vội vàng khi quyết định, xưa nay

Hơn ai hết, vua phải hiểu điều này.

Vua không biết kiềm mình, hay bồng bột

Thì không thể gọi là ông vua tốt.

Vua ý nghĩ tối đen trong đầu

Thì thế nào cũng chuốc họa về sau.

* * *

Cái mùi vị của chiến tranh rất đắng,

Thậm chí cả khi quân vua chiến thắng.

Khi quân giặc đến cầu hòa, làm thân

Thì hãy nên chấp nhậ, đừng xuất quân.

Trước khi đánh hãy cố thử hòa bình,

Xem cách nào tránh được họa chiến tranh.

Nhưng khi giặc đem quân xâm lược

Thì thà chết không làm dân mất nước.

Khi đánh nhau phải chú ý coi chừng

Kẻo kẻ thù đánh tập hậu sau lưng.

Tướng cầm quân mà thông minh, tài giỏi

Thì không có kẻ thù nào đánh nổi.

Lính phải cần dũng cảm, tất nhiên,

Vì với lính, không gì nhục bằng hèn.

Người xưa nói: Phải đánh đâu thắng đấy,

Nhưng đừng đuổi khi giặc thua bỏ chạy.

Điều quan trọng là khi vừa thắng xong,

Với quân địch, phải hết sức đề phòng.

Vì quân địch, dẫu thua và yếu thật,

Nhưng có thể gây điều tai hại nhất.

Với kẻ thù, chỉ giết lúc giao tranh,

Khi kẻ thù có vũ khí như anh.

Với tù binh, hàng binh, đừng giết họ -

Anh có thể sẽ cùng chung cảnh ngộ.

Đạo làm vua - phải cho lính đủ ăn,

Vì nếu không, lính sẽ cướp của dân.

Không được giết người dân thường vô tội -

Dân của địch, nhưng họ không có lỗi.

Anh cướp phá hay đốt nhà dân lành,

Nghĩa là anh đang đốt phá nhà anh.

Vua tử tế là vua không phá hoại

Những di tích do người xưa để lại.

* * *

Không trí khôn, đầu chỉ là quả dưa.

Xác khỏe mạnh, không hồn cũng bằng thừa.

Công thầy dạy lớn hơn công bố mẹ.

Anh em tồi thua láng giềng tử tế.

Khi chưa bắt được gà ngoài sân

Thì tốt hơn chưa mời khách đến ăn.

Nghe là tốt, nhưng tốt hơn - được thấy.

Tốt hơn nữa - tự mình làm việc ấy.

Thường vẫn thế, nơi nào có mặt trời

Thì trăng sao không khoe mình hơn người.

Anh tài giỏi, anh làm gì cũng được,

Nhưng không thể bắt dòng sông chảy ngược.

Anh có thể thông minh hơn người,

Nhưng không thể thông minh hơn trời.

Với người già, đừng nên mời uống rượu -

Riêng cái già cũng đã làm họ yếu.

Ai đã già thì nên cam phận già.

Đâu phải rắn mà mong còn lột da?

Già mà luôn tỏ ra mình đang trẻ

Thì chẳng gì đáng cười hơn, quả thế.

* * *

Đời bất công, kẻ độc ác hại người

Lại được sống sung sướng suốt đời.

Còn người tốt, luôn suốt đời ngay thẳng

Lại phải sống trong đói nghèo, cay đắng.

Đời là thế, có người nghèo, người giàu,

Người hạnh phúc, người phải luôn buồn đau.

Nhưng tráo trở cũng là đời, cẩn thận.

Sướng hay khổ, chưa có gì chắc chắn.

Tác giả: Thái Bá Tân

Nguồn ảnh và bài: trang web của thầy tôi Thái Bá Tân